Syndroom van Korsakov

 

Wat is Korsakov?

Korsakov is een aandoening door langdurig alcoholmisbruik, waarbij een gedeelte van de hersenen is aangetast.

 

Korsakovpatiënten lijden aan:

• geheugenverlies

• verlies van het vermogen iets nieuws te leren

• een gestoord begrip van tijd en plaats.

 

De naam Korsakov is afkomstig van de Russische arts Korsakov die rond 1887 artikelen schreef over het verband tussen langdurig alcoholgebruik en geheugenstoornissen.

 

Hoe kun je Korsakov krijgen?

Jarenlang teveel drinken kan, zeker in combinatie met een tekort aan vitamine B1, leiden tot onherstelbare hersenschade. Een tekort aan vitamine B1 ontstaat door een slecht eetpatroon en door een slechte opname van B1 in het lichaam. Overmatig alcoholgebruik leidt dikwijls tot een slecht voedingspatroon en het maakt de opname van vitamine B1 moeilijk doordat de organen zijn aangetast.

 

Hoe meer en hoe langer je drinkt, des te groter is de kans dat de hersenschade zich ontwikkelt tot uiteindelijk het syndroom van Korsakov. Door het hoge alcoholgebruik onder jonge mensen wordt de gemiddelde leeftijd lager. Het is bekend dat de jongste Korsakov-patiënten ongeveer 35 jaar oud zijn.

 

Hoe herken je het syndroom van Korsakov?

De verschijnselen van Korsakov lijken op die van dementie bij ouderen:  

• Aantasting van het korte termijngeheugen: moeite met het opnemen en onthouden van nieuwe informatie; informatie uit het verleden kun je echter wel onthouden.

• Desoriëntatie van tijd en plaats: je weet niet goed waar je bent en welke dag het is.   

• Last van angst- en paniekaanvallen. 

• Last van depressies.  

• Moeite met het maken van plannen, plannen uitvoeren en het in actie komen.

 

Omdat de intelligentie lang in tact blijft, is het moeilijk om een definitieve diagnose te stellen. De patiënt lijkt redelijk te kunnen praten en weet meestal zijn tekorten goed te verbergen. Pas als de patiënt geen kans meer ziet de sociale normen in stand te houden, blijkt hoe ernstig de patiënt er aan toe is.De hersenen van mensen die lijden aan Korsakov zijn 10-15% gekrompen. Dit kun je zien op een hersenscan.

 

Kun je genezen van het Korsakov-syndroom?

Genezen is niet mogelijk want een beschadiging van de hersencellen is niet te herstellen en hersencellen worden ook niet opnieuw gemaakt. Ook medicijnen geven geen kans op genezing. Medicijnen kunnen helpen om andere gevolgen van alcoholmisbruik te bestrijden of om het gestoorde gedrag te beïnvloeden. 

 

Slechts bij een klein percentage van de mensen bij wie Korsakov is vastgesteld, is er kans op een sterke verbetering of op volledig herstel. Dit is afhankelijk van de algemene conditie van die persoon en het stadium waarin de ziekte zich heeft ontwikkeld. Als iemand waarbij Korsakov is vastgesteld, stopt met drinken, is binnen een jaar duidelijk in hoeverre iemand hersteld. Na dit jaar is de toestand stabiel en is er geen verder herstel meer mogelijk is.De grootste groep patiënten vertoont enige verbetering, maar houdt een gestoord tijdsgevoel.

 

Hoe wordt Korsakov behandeld?

In eerste instantie richt de medische zorg voor een Korsakov patiënt zich op: 

 

• hulp bij het stoppen met alcoholgebruik

• vitamine B injecties

• gevarieerde voeding

• behandeling van lichamelijke en psychiatrische klachten

 

Als er verbetering is en de lichamelijke functies weer stabiel zijn, richt de behandeling zich vervolgens op gedragsproblemen en de geheugenstoornissen.Korsakovpatiënten kunnen behandeld en begeleid worden in een Korsakov-kliniek. Hier kun je via een Instelling voor Verslavingszorg geplaatst worden.

 

Hoe kun je Korsakov voorkomen?

Het spreekt vanzelf dat het niet drinken of matig drinken van alcohol Korsakov voorkomt. Maar ook bij zware drinkers kan het ontstaan van Korsakov in veel gevallen voorkomen worden als het tekort aan vitamine B1 op tijd wordt gesignaleerd, zodat extra B1 gegeven kan worden. Het eten van producten, die rijk zijn aan vitamine B1 draagt bij tot het voorkomen van Korsakov. B1 zit voornamelijk in volkorengraanproducten, varkensvlees en peulvruchten en in kleinere hoeveelheden in melk, groente en andere vleessoorten.

 

De omgang en begeleiding

De omgang met mensen met het syndroom van Korsakov vereist een speciale benadering. Hun leven moet in een bepaalde structuur gebracht worden die zij zelf niet kunnen aanbrengen en dit doen we met behulp van de 'vier K's':
•Kort
•Konkreet
•Konsequent
•Kontinu

 

Kort:
Informatie moet kort en in 'porties' aangeleverd worden. Dit houdt in dat de patiënt eerst gezegd wordt om op te staan. Pas als hij opstaat wordt er gezegd dat hij zijn jas aan moet doen en ondertussen wordt verteld dat hij samen met een begeleider een stukje gaat wandelen..

 

Konkreet:
De informatie moet 'gebiedenderwijs' aangeboden worden. Open vragen moeten vermeden worden. Dit wil zeggen dat je niet vraagt:" komt u een kopje koffie drinken?", maar:" we gaan een kopje koffie drinken!". Zodra patiënten het idee krijgen dat de beslissing aan hen overgelaten wordt, worden ze onzeker en gebeurt er meestal niets.

 

Konsequent:
Elke handeling moet konsequent uitgevoerd worden. Dit kan voorkomen dat patiënten onzeker worden doordat ze niet meer weten wat er moet gebeuren. Een mooi voorbeeld hiervan is de man die na veel moeite geleerd heeft om met de bus naar zijn familie te kunnen gaan. Als hij dit eindelijk zelfstandig kan blijkt dat de busmaatschappij de route heeft verlegd..... Het hele verhaal kan dan weer van voren af aan beginnen.

 

Kontinu:
Als er iets gedaan moet worden is het goed om informatie hierover kontinu aan te bieden. Als een patiënt zowel gezegd wordt iets te doen èn hij kan hetzelfde op een bord lezen helpt dit wederom onzekerheid te voorkomen.

Deze benaderingswijze lijkt erg 'bazig'. In zekere zin is hij dit ook. De vier 'K's' komen behoorlijk dwingend over maar zijn een hulpmiddel, geen machtsmiddel. Dat dit echter door de patiënten niet altijd zo gevoeld wordt kun je merken doordat ze soms klagen dat een activiteitenruimte net een bajes is.

 

Een probleem bij Korsakov-patiënten is dat ze regelmatig agressieve reacties hebben. Meestal zijn dit verbale reacties maar soms ook fysieke. Door de hersenbeschadiging hebben ze hier geen controle meer over. Ze raken snel overprikkeld en reageren sterk op veranderingen in de omgeving of als ze het gevoel hebben dat er teveel van hen verlangd wordt. Vaak is het het beste om ze te laten uitrazen. Na afloop zijn ze soms vergeten wat de aanleiding was en gedragen ze zich anders.

 

Naast deze vier K's is het belangrijk faalervaringen zoveel mogelijk te vermijden. Stel de doelen niet te hoog en maak er kleine stapjes van. Men heeft al zo vaak aan de verwachtingen van omgeving en zichzelf niet kunnen voldoen, Stimuleer op alle mogelijke manieren initiatief, zowel immaterieel (schouderklopje, goed zo) als ook materieel (b.v. met een kopje koffie en een koekje).

Dat laatste wordt vaak als omkoperij gezien, maar bedenk wel dat wij ook voor moeilijke dingen een beloning verwachten. b.v. een bos bloemen of ons salaris.

 

Deze benadering is te vergelijken met wat in de psycho-geriatrie de 24 uurs R.O.T. (Realiteits Oriëntatie Training) wordt genoemd. Hierbij probeert men - uitgaande van de waardigheid van ieder individu verdere achteruitgang in psychosociaal functioneren te voorkomen door het stimuleren van (gedeeltelijk) intacte functies. Deze benadering kan ook in groepsverband in de vorm van gesprekjes, spelletjes en opdrachten gedaan worden. Geheugentraining in de zin van allerlei geheugenspelletjes (Ik ga op reis en ik neem mee....) heeft niet veel zin.

 

Veel meer zin heeft het aanleren van strategieën om geheugenproblemen in het dagelijks leven het hoofd te kunnen bieden. Soms kan een agenda daar een hulpmiddel bij zijn. Dit geldt echter lang niet voor alle "Korsakoffers". Het is dan ook belangrijk dat iedere medewerker vanuit zijn vakgebied een lijst van mogelijkheden en beperkingen maakt. Zo krijgt iedere patiënt een "op maat gesneden” behandelplan. Naast deze aspecten moeten zeker de materiële aspecten niet uit het oog worden verloren.

 

Hierbij kun je denken aan:

• Goede bewegwijzering i. v .m. de desoriëntatie, bordjes op de verschillende ruimtes.

• Werken met bepaalde kleuren. Dit alles moet overzichtelijk gebeuren (dus ook weer niet te veel bordjes).

• Overzichtelijke, niet te grote ruimtes

• Eigen, herkenbare spullen: b.v. eigen stoel, boekjes of werkjes aan de muur.

• Omgeving, die uitnodigt tot het doen van dingen.

 

De behandeling

Eén op de tien Korsakov-patiënten wordt met een rechtelijke machtiging gedwongen opgenomen, maar het merendeel laat zich vrijwillig opnemen.

Meestal is dat niet op eigen verzoek. De patiënt heeft namelijk geen inzicht in zijn/ haar eigen ziektebeeld. Pas als hij/ zij geen gevaar voor zichzelf of een gevaar voor anderen wordt, kan hij/zij gedwongen worden opgenomen.
Meestal wordt iemand met Korsakov-symptomen in verwarde toestand of zelfs bewusteloos naar een ziekenhuis gebracht. Hij is totaal vervuild, kan nauwelijks lopen en heeft verlammingen aan de oogspieren. In het ziekenhuis wordt de patiënt onderzocht en krijgt meestal vitamineB1 toegediend om het tekort in het lichaam aan te vullen. Na twee tot vier weken is de patiënt lichamelijk weer zo ver opgeknapt dat hij/zij het ziekenhuis kan verlaten. Nu moet er een plaat gevonden worden waar de patiënt verder kan worden behandeld en verpleegd. Soms kan dat vrij lang duren. Daar komt nog bij dat de verpleeginrichtingen of de afdeling waar Korsakov-patiënten verpleegd worden aan bepaalde eisen moeten voldoen.

 

Bij een groot deel van de Korsakov-patiënten is het opvallen dat de drankzucht is verdwenen als ze eenmaal zijn opgenomen.
Voordat met de behandeling begonnen wordt, is het belangrijk dat de persoon enigszins stabiel is zijn gedrag, psychische gesteldheid en lichamelijke conditie. Afhankelijk daarvan zal gekozen worden voor opname in een psychiatrisch ziekenhuis, een psychogeriatrisch verpleeghuis of een beschermde woonvorm.

Voor de Korsakov-patiënt is een duidelijke en vaste dagindeling een belangrijk hulpmiddel. Vaste tijden om op te staan, te eten en uren voor allerlei activiteiten en daarnaast vaste koffie- en rookpauzes. Zelfs de avond moet ingevuld worden.

 

De behandeling bestaat doorgaans uit drie fasen:
De observatie- en gewenningsfase.
De trainingsfase.
De resocialisatiefase, die gericht is op de terugkeer van de patiënt naar de maatschappij.

 

Observatie- en gewenningsfase

Deze beginfase duurt ongeveer 6 tot 12 weken. De eisen die aan de patiënt gesteld worden zijn nog niet al te hoog. Het is van belang dat de Korsakov-patiënt zich ergens thuis gaat voelen. Hij moet z’n omgeving en de mensen gaan herkennen, dat sterkt z’n zelfvertrouwen. Er moeten als het ware allemaal nieuwe sporen in het geheugen ‘ ingeslepen’ worden. Het geheugen en het gedrag moeten geconditioneerd worden. Vaste geheugensteunen zijn belangrijk, evenals rust, geen chaos en een prettig woonklimaat en liefst ook een vast team aan hulpverleners.

De omgeving van de Korsakov-patiënt is aangetast en is een hulpmiddel voor het geheugenverlies en faalangst. Training is noodzakelijk. B.V: Boven het bed van een patiënt hangt een bordje met z’n naam. En op het tafeltje naast het bed staan foto’s van vroegere of andere dingen die herkenbaar zijn. Bij de slaapzaaldeuren hangen de namen van de mensen die er slapen. Op alle deuren zijn bordjes geplakt: ‘WC’, ‘Badkamer’, ‘Eetkamer’, ‘Kapper’ enz. In de gangen hangen wegwijzers van hoe je in de eetkamer of in de therapieruimte moet komen. In de eetkamer of in de therapieruimte heeft iedereen zijn eigen plaats. Er moet een vast patroon en dagritme het geheugen ingeslepen worden. Opstaan, wassen, eten, corvee, activiteit, koffie enz.

 

Trainingsfase:

Het dagprogramma is nog steeds straks gestructureerd en van uur tot uur vastgesteld. Nu worden aan de patiënten wel strenge eisen gesteld. De training wordt zoveel mogelijk op de individuele patiënt afgestemd. De hulpverleners begeleiden de Korsakov-patiënt bij het verwerken en accepteren van zijn geheugenhandicap en leren hem ermee omgaan. Een belangrijke rol is het bijhouden van een agenda en soms ook een dagboek.

Na het ontbijt en de corvee is het eerste dagonderdeel de agendabespreking. Met behulp van de agenda wordt die dag uur voor uur doorgenomen. Wat wordt er die dag gedaan, welke afspraken zijn er gemaakt en welke afspraken moeten er gemaakt worden. Een belangrijk onderdeel vormen de trainingen, zowel overdag als ’s avonds.

 

Resocialisatie:

Na een tijdje wordt het duidelijk voor welke mensen altijd een zware begeleiding nodig zal blijven en welke Korsakov-patiënten uiteindelijk weer min of meer zelfstandig kunnen leven. Met de vrij zelfstandige groep is in principe niet zo veel meer te beginnen. De mensen die minder begeleiding nodig hebben, worden getraind om in zogenaamde socio-woningen op het terrein van het verpleeghuis of het psychiatrisch ziekenhuis te gaan wonen. In zo’n socio-woning voert een groep mensen met hulp van hun begeleiders een gezamenlijke huishouding. Voor sommigen is de socio-woning het voorportaal om weer terug naar een meer normaal bestaan. In deze derde fase wordt de mensen weer geleerd om op eigen benen te staan. Zo moeten ze zelf boodschappen gaan doen en andere activiteiten buiten het terrein gaan ondernemen. Ze leren weer eenvoudige maaltijden samen te stellen en te koken.

Zelf initiatief nemen wordt zeer gestimuleerd. Verder worden vrienden, familieleden ingeschakeld, voorzover niet iedereen al heeft afgehaakt. Het sociale vangnet buiten de veilige muren van de inrichting is zeer belangrijk. De buitenwereld is hard, de Korsakov-patiënt blijft kwetsbaar en een terugval ligt op de loer.

Meestal is een terugkeer naar de oude gezinssituatie niet meer mogelijk en zal de Korsakov-patiënt alleen moeten leven. Vaak zou een vorm van begeleidend wonen beter zijn, waarbij een maatschappelijke werker toch nog een beetje controle kan uitoefenen op het leven en huishouden van de Korsakov-patiënt. In zo’n project heeft elke bewoner een eigen zelfstandige wooneenheid. Maar er zijn nog veel te weinig plaatsen voor Korsakov
patiënten in begeleid-wonen-projecten